Możliwość obrony swoich praw przy podziale majątku wspólnego
W postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 2025 r. (I CSK 4019/24) sąd podkreślił przesłanki nieważności postępowania z uwagi na pozbawienie strony możliwości obrony swoich praw:
1) stwierdzenie w sprawie naruszenia przepisów postępowania;
2) stwierdzenie wpływu tego uchybienia na możność działania strony;
3) zbadanie, czy pomimo zaistnienia tych dwóch przesłanek strona mogła dochodzić obrony swoich praw oraz stwierdzenia braku jakiejkolwiek możności tego rodzaju.
W trakcie rozpatrywania sprawy przez sąd, zostały zadane następujące zagadnienia prawne związane z podziałem majątku wspólnego:
1. Czy ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym stron mieści się w granicach swobodnego uznania sądowego, czy przy ustalaniu wysokości nierównych udziałów sąd orzekający w sprawie powinien kierować się konkretnymi kryteriami, mającymi wpływ na wysokość tych udziałów, np. porównaniem matematycznym wysokości dochodów w określonym okresie?
2. Czy zmiana orzeczenia sądu I instancji przez sąd II instancji powodująca ustalenie nierównych udziałów stron w majątku wspólnym w miejsce ustalonych przez sąd I instancji równych udziałów, nie stanowi o naruszeniu zasady dwuinstancyjności postępowania i pozbawienia stron możliwości zaskarżenia zmienionego rozstrzygnięcia sądu II instancji, czy w takiej sytuacji orzeczenie sądu I instancji nie powinno podlegać uchyleniu, a sprawa nie powinna zostać przekazana do ponownego rozpoznania?
3. Czy uznanie, że prawo własności nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej stanowi majątek odrębny tego z małżonków, któremu przed powstaniem wspólności przysługiwało warunkowe prawo użytkowania wieczystego tej nieruchomości, uzależnione od wzniesienia na tej nieruchomości budynku i ukończenia budowy w ciągu 4 lat nie stanowi naruszenia zasady surogacji wyrażonej w art. 33 pkt 10 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowiącej wyjątek od zasady wynikającej z art. 31 § 1 k.r.o., w sytuacji gdy między wysokością prawa wieczystego użytkowania, a rynkową wartością uzyskanego prawa własności oraz pomiędzy charakterem obojga tych praw zachodzi poważna różnica?
Przesłanka pozbawienia strony możliwości obrony jej praw może zostać uznana za spełnioną wyłącznie w przypadku łącznego zaistnienia trzech warunków:
- naruszenia przepisów proceduralnych,
- wpływu tego naruszenia na możliwość czynnego uczestnictwa strony w postępowaniu,
- oraz całkowitego braku realnej szansy na ochronę jej interesów pomimo formalnych możliwości działania (por. postanowienia SN z: 29 maja 2024 r., II CSKP 1775/22; 12 marca 2024 r., III USK 94/23; 2 lipca 2024 r., III CZ 379/23; 5 września 2023 r., III CZ 494/22; 24 kwietnia 2023 r., I CSK 992/23).
W praktyce oznacza to, że konieczne jest wykazanie nie tylko formalnego wyłączenia strony z udziału w postępowaniu, ale także faktycznego braku jej obecności i aktywności w procesie, a także niemożności naprawienia tego braku do czasu wydania orzeczenia.
W niniejszej sprawie, jak wynika z akt, strona skarżąca miała zapewniony dostęp do sądu oraz realną możliwość wyrażenia swojego stanowiska w formie pism procesowych, z czego aktywnie korzystała.
Warto przy tym zaznaczyć, że sprawy o podział majątku wspólnego, prowadzone na podstawie art. 567 § 1 k.p.c. w zw. z art. 684 i art. 618 § 1 k.p.c., rozpoznawane są w trybie nieprocesowym, który co do zasady odbywa się na posiedzeniach niejawnych. Stosownie do art. 514 § 1 k.p.c., przeprowadzenie rozprawy jest obligatoryjne jedynie w przypadkach wskazanych wyraźnie przez ustawę. Postępowanie dotyczące podziału majątku nie należy do tego katalogu – sąd decyduje o wyznaczeniu rozprawy według własnego uznania.
Co więcej, kwestia ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym, regulowana przepisem art. 43 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, nie mogła stanowić podstawy przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. Sąd drugiej instancji uwzględnił bowiem wniosek skarżącej i orzekł na jej korzyść, przyznając jej wyższy udział w majątku – a tym samym brak jest przesłanki tzw. „gravamen” (pokrzywdzenia wyrokiem), koniecznej dla dopuszczalności wniesienia środka odwoławczego (por. art. 398¹ k.p.c.).
Konkludując, zarzuty podniesione w skardze kasacyjnej w zakresie ustaleń faktycznych oraz oceny dowodów nie spełniają kryteriów przewidzianych dla „istotnego zagadnienia prawnego” – tj. przesłanki z art. 398⁹ § 1 pkt 1 k.p.c. Tym samym nie mogą one stanowić podstawy do przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania. Zgodnie z art. 398³ § 3 i art. 398¹³ § 2 k.p.c., kontrola kasacyjna ogranicza się do zagadnień prawnych – a nie do oceny faktów czy dowodów dokonanej przez sądy powszechne.