Tag: spadkodawca

  • Częściowy dział spadku

    Z chwilą otwarcia spadku, tj. z chwilą śmierci spadkodawcy, spadkobiercy wchodzą łącznie w całokształt sytuacji prawnej zmarłego, tym samym stają się współwłaścicielami całego majątku spadkodawcy. W takiej sytuacji niejednokrotnie decydują się oni na przeprowadzenie działu spadku. Działanie to zmierza nie tylko do zerwania istniejącej pomiędzy nimi więzi, ale jednocześnie powoduje zmianę w zakresie odpowiedzialności za długi spadkowe. Dział spadku może być sądowy lub umowny – nie są one jednak w całości równoznaczne. Warto bowiem zaznaczyć, że spadkobiercy dokonujący działu w drodze umowy mają dużo dalej idący zakres swobody, ten sposób nie doznaje ograniczeń. To sami spadkobiercy decydują, czy przedmiotem działu będzie spadek w całości czy w części, także do nich należy decyzja co do liczby zawieranych umów (P. Zdanikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki (art. 922-1087), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2019, art. 1038.)

    Jak stanowi przyjęta w polskim porządku prawnym zasada, na co wyraźnie wskazuje treść art. 1038 ustawy Kodeks cywilny, sądowy dział spadku powinien obejmować spadek w całości. Zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie reguła ta odnoszona jest do działu w ujęciu przedmiotowym i podmiotowym. Częściowy dział spadku dopuszczalny jest wyłącznie z ważnych powodów. Ponadto, powszechnie uznawany jest pogląd, zgodnie z którym częściowy dział spadku w sensie podmiotowym, tj. tylko pomiędzy poszczególnych spadkobierców, w ogóle nie jest możliwy. Jedynym sposobem wykluczenia ze wspólności jest zrzeczenie się udziałów spadkowych.

    Jak wskazano powyżej – częściowy dział spadku, a zatem obejmujący nie wszystkie składniki majątku spadkowego, lecz jedynie ich część (G. Karaszewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, Warszawa 2022, art. 1038), może mieć miejsce tylko pod warunkiem ziszczenia się ważnych powodów, celem działania jest wszakże „definitywne zniesienie wspólności majątku spadkowego” (A. Kidyba, E. Niezbecka [w:] A. Kidyba, E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. IV, Warszawa 2015, art. 1038). Jednocześnie, ustawodawca nie zdecydował się na wprowadzenie pełnej definicji legalnej pojęcia ważnych powodów, z tego też względu musiała ona zostać wypracowana przez orzecznictwo. Ocena dokonywana jest każdorazowo, na gruncie konkretnego stanu faktycznego. Na podstawie ustawy z dnia 5 lipca 2018 r. o zarządzenie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej do art. 1038 k.c. został dodany §3, który wyjątkowo w sposób expressis verbis, wskazuje okoliczność, która uznawana jest za ważny powód. Jeżeli w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo – wtedy też zazwyczaj – brak jest wątpliwości co do zasadności sądowego częściowego działu spadku. Co podkreśla P. Zdanikowski w komentarzu do ustawy nie oznacza to jednak pełnej dowolności. Dopuszcza się bądź dział obejmujący wyłącznie przedsiębiorstwo, bądź częściowy dział pozostałych składników, w wyniku którego przedsiębiorstwo „pozostanie we wspólności majątku spadkowego” (Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki (art. 922-1087), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2019, art. 1038).

    W trakcie dokonywania oceny wagi powodów, które ewentualnie pozwolą na sądowy dział spadku w części, należy wziąć pod uwagę „względy zarówno ekonomiczne, jak i interesy majątkowe spadkobierców” (A. Kidyba, E. Niezbecka [w:] A. Kidyba, E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. IV, Warszawa 2015, art. 1038.). Sytuacje uzasadniające ograniczenie działu spadku do części majątku spadkowego mogą mieć miejsce w przypadkach, gdy między innymi:

    dokonanie działu co do konkretnego przedmiotu spadkowego w pewnym okresie byłoby sprzeczne z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem lub z zasadami współżycia społecznego – jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 14 kwietnia 2021 r., sygn. akt II CSKP 16/21, dokonując podziału prowadzącego do wyjścia ze współwłasności sąd winien uwzględnić zgodność takiego działania z prawem, zasadami współżycia społecznego (Postanowienie SN z 14.04.2021 r., II CSKP 16/21, LEX nr 3358853.);

    dokonanie podziału byłoby dopuszczalne, z uwagi na przeznaczenie rzeczy, jeżeli podział nie pociągałby za sobą istotnej zmiany rzeczy lub znacznego zmniejszenia wartości (Postanowienie SN z 17.02.1999 r., II CKU 63/98, LEX nr 36553.);

    w wyniku podziału nieruchomości doszłoby do utworzenia dwóch działek, z których jedna objęłaby obszar niezbędny do korzystania ze znajdującego się na niej budynku, a druga objęłaby część nienadającą się do inwestycji z uwagi na przeznaczenie pod wysokie budownictwo o charakterze publicznym, a także z uwagi na utrudniony dojazd od ulicy (Postanowienie SN z 17.12.1999 r., III CKN 502/98, LEX nr 371783.).

    Wśród ważnych powodów wskazuje się również zgodny wniosek spadkobierców o przeprowadzenie działu częściowego. Teza ta nie jest jednak bezsporna. Przeważające w tej kwestii są postulaty liberalne, podług których zgodny wniosek spadkobierców na ograniczenie działu spadku do jego części można uznać za ważny powód. Za słusznością takiego stanowiska opowiada się m.in.: A. Kidyba (A. Kidyba, E. Niezbecka [w:] A. Kidyba, E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki, wyd. IV, Warszawa 2015, art. 1038.). Inaczej natomiast P. Zdanikowski, wskazując poniekąd słusznie, że „skoro spadkobiercy mogą zawrzeć umowę o częściowy dział spadku i jest to uzależnione tylko od ich woli, to ważne powody należy rozumieć raczej jako okoliczności obiektywne” (P. Zdanikowski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom VI. Spadki (art. 922-1087), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2019, art. 1038.). Zdaje się, że bliższe takiemu twierdzeniu jest ratio legis przepisu.

    Analizując przepis art. 1038 k.c. nie sposób pominąć kwestii art. 46 k.r.o. Jak stanowią w związku – z ważnych powodów dopuszczalne jest ograniczenie podziału majątku, po ustaniu wspólności majątkowej, który był nią objęty. Art. 46 ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy, w kwestiach nieunormowanych, odsyła bowiem do przepisów o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku. Podobnie jak w przypadku kodeksu cywilnego ustawodawca nie wskazuje wprost sytuacji, które należałoby uznać za ważny powód. Przeważnie przyjmuje się jednak, że mogą mieć one charakter osobisty, gospodarczy, ale przede wszystkich muszą mieć charakter obiektywny (B. Kubica [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2021, art. 46.). „Dokonanie podziału ograniczonego do części majątku wspólnego stwarza konieczność jego uzupełnienia. Taka potrzeba występuje, gdy sąd z ważnych powodów dokonał podziału częściowego (art. 1038 § 1 zd. 2 k.c. w zw. z art. 46 k.r.o.) albo gdy z innych przyczyn pewne przedmioty majątkowe pozostały poza podziałem (np. jeden z małżonków zataił, że dany przedmiot, uważany za zaginiony, odnalazł się)” (E. Skowrońska-Bocian [w:] Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. J. Wierciński, Warszawa 2014, art. 46.)

  • Koszty wychowania i wykształcenia poniesione przez spadkodawcę

    Zaliczeniu na schedę (oprócz darowizn) podlegają także inne korzyści, jakie otrzymał spadkobierca od spadkodawcy. Krąg osób uprawnionych do zaliczenia kosztów wychowania i wykształcenia na schedę spadkową jest zawężony wyłącznie do zstępnych bezpośrednio dziedziczących po spadkodawcy, co oznacza, że ani małżonek, ani pozostali spadkobiercy nie podlegają poniższej regulacji. Zgodnie z art. 1043 k.c., przepisy o zaliczeniu darowizn na schedę spadkową stosuje się odpowiednio do poniesionych przez spadkodawcę na rzecz zstępnego kosztów wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku. W doktrynie wskazuje się, że miara kosztów wychowania i wykształcenia ustalana jest indywidualnie, przy uwzględnieniu całokształtu sytuacji majątkowej i osobistej członków danej rodziny. Przyjmuje się, że koszty „przekraczać będą przeciętną miarę przede wszystkim wówczas, gdy wysoki poziom wykształcenia i wychowania jednego z dzieci osiągnięty zostaje kosztem pozostałych” (E. Skowrońska-Bocian, w: Komentarz do k.c., Ks. IV, 2007, s. 170). Na potwierdzenie takiego stanowiska, Sąd Okręgowy w Białymstoku w swoim postanowieniu z dnia 7 listopada 2014 r. o sygn. II Ca 871/14 odwołuje się do przykładu, gdy osoby o przeciętnych dochodach spośród kilkorga dzieci jedno wysyłają na studia za granicę, łożąc na ten cel znaczne środki, co uniemożliwia pozostałym dzieciom kontynuowanie nauki po ukończeniu szkoły podstawowej, a więc oczywistym staje się, iż zaliczeniu na schedę spadkową podlega jedynie nadwyżka kosztów przekraczająca przeciętną miarę, a nie wszystkie koszty wykształcenia. Ponadto, wspomniana nadwyżka musi zostać skutecznie udowodniona przez stronę w postępowaniu sądowym.

    „Dalszemu zstępnemu powinna zostać zaliczona na poczet schedy spadkowej również nadwyżka kosztów wychowania i wykształcenia poczyniona przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego, który nie doszedł do dziedziczenia (odpowiednie zastosowanie art. 1041).”

    W sprawie objętej postanowieniem Sądu Rejonowego dla Warszawy-Mokotowa w Warszawie z dnia 14 czerwca 2016 r. o sygn. I Ns 211/13 dziedziczenie nastąpiło na podstawie testamentu, a nie na podstawie ustawy, co wykluczyło możliwość zastosowania art. 1043 k.c. w zw. z art.1039 § 1 k.c. 

    „Wykładnia art. 1043 k.c. w zw. z art. 1039 § 1 k.c., według której koszty wychowania oraz wykształcenia poniesione przez spadkodawcę na rzecz zstępnego podlegają zaliczeniu na schedę spadkową w razie działu spadku między zstępnymi jedynie w przypadku dziedziczenia ustawowego, została przyjęta przez Sąd Okręgowy za podstawę postanowienia z dnia 30 stycznia 2008 r. o sygn. akt V Ca 2291/07”.

    „Komentowany przepis, przewidujący zaliczanie na schedę spadkową na takich zasadach jak darowizny także kosztów wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, był krytykowany już w okresie wejścia w życie kodeksu cywilnego. Wskazywano wówczas, że jego stosowanie da bardzo nikłe wyniki gospodarcze, a sprawi stronom i sądom bardzo wiele kłopotów i trudności związanych z obliczeniem sumy świadczeń spadkodawcy i stwierdzeniem, jakie części tych świadczeń stanowią (nadmierne) koszty wychowania i wykształcenia.

    Współcześnie znaczenie tej instytucji, z jednej strony, istotnie zmalało (głównie z powodu powszechności i dostępności wyższego wykształcenia). Z drugiej jednak strony, większa liczba osób korzysta z innych kosztowych form kształcenia, takich jak studia na zagranicznych uczelniach czy specjalistyczne szkolenia zawodowe (studia podyplomowe, szkolenia uprawniające do wykonywania określonych zawodów). Zdarza się również, że rodzice ponoszą wysokie koszty specjalistycznego treningu sportowego swoich dzieci ukierunkowanego na zawodowe uprawianie danej dyscypliny w przyszłości. Takie szkolenie rozpoczyna się w dzieciństwie i trwa do ukończenia kilkunastu lat, a najczęściej wiąże się z wysokimi wydatkami obejmującymi nie tylko koszty treningów, ale także wyjazdów na zawody, turnieje, sparingi itp.”